Emekliliğin Psiko-Sosyal Boyutu (9)

4.1.4. Erken Emeklilik Kararı Modeli

Emekliliğe karar verme aşaması ile ilgili olarak Feldman (1994) tarafından ileri sürülen yaklaşım erken emeklilik kararını anlamaya ve açıklamaya yöneliktir. Bu yaklaşımda emeklilik ücretli çalışma olgusundan tamamen ayrılma ve uzaklaşma anlamına gelmemektedir. Birçok emekli ya kendi hesabına, ya farklı bir işverene bağlı olarak eski işine benzer ya da farklı bir işte çalışmaktadır. Bu durumda emeklilik ile çalışma arasındaki ayrım tam olarak belirginleşmemektedir. Feldman’ın orta yaş sonrasındaki kariyer veya iş değişikliklerini de emeklilik olarak değerlendirmektedir. Feldman’a göre emekli, yirmi yıl gibi uzunca bir süre çalıştığı bir işten veya örtüsel konumdan ayrılan kişidir ve başka bir işte çalışmaya devam etmesi onu emekli olarak değerlendirmeye engel değildir (Feldman, 1994: 287)

Şekil 5; Erken Emeklilik Süreci Karar Ağacı

Kaynak: Feldman, 1994, 289.

Şekil 5’te görülen “Emeklilik Karar Ağacı”nda birbirine bağlı üç karar aşaması söz konusudur:

1)Mevcut işten ayrılıp ayrılmama kararı, Birinci karar aşamasında birey dâhil olduğu sosyal güvenlik sisteminde en yüksek aylık ve kazanımlara sahip olacak çalışma süresi veya yaşı doldurmadan önceki bir zamanda mevcut işinden ayrılıp emekli olup olmamaya karar vermektedir. Bir başka deyişle bu aşama

bireyin erken emekli olup olmayacağı ile ilgilidir.

2) Bir başka işte çalışıp çalışmama kararı, İkinci karar aşamasında erken emekliliğe karar vermiş ise kişinin bir başka işte çalışmaya devam edip etmeyeceği kararı söz konusudur. Birinci bölümden de hatırlanacağı gibi bu tür bir yönelimle çalışmaya devam edenlerin tercih ettikleri işlere “köprü iş” denilmektedir. Köprü işler her ne kadar aynı sektör veya meslekteki kısmi süreli işler olarak tanımlansa da tam süreli çalışma da bu kapsamda değerlendirilmektedir (Feldman, 1994: 289). Ayrıca genellikle köprü işler yerlerini aldıkları işlerden daha düşük statülü ve düşük

ücretli işlerdir (Ruhm, 1989).

3) Bu işin aynı sektör veya meslekte olup olmaması kararı: Bir başka işte çalışmaya devam ederek aktif çalışma yaşamını sürdürmeye karar veren kişi için üçüncü önemli konu emekli olduğu iş veya mesleği ya da sektörü değiştirip değiştirmemedir. Birey farklı bir alanda niteliklerine uygun olan bir işte çalışma tercihinde bulunabilecektir.

Karar ağacında, üç karar da birbirinden bağımsız ve ardışık biçimde betimlenmesine rağmen, gerçekte kararlar birbirine bağımlı ve eş zamanlı olarak ortaya çıkabilmektedir. Bir çalışan cazip bir köprü istihdam teklifi nedeniyle erken emekli olma kararı alabilirken, bir başkası erken emekli olmaya karar verdiği sırada kendi örgütünde köprü istihdam olanağıyla karşılaşabilmektedir. Ayrıca erken emekli olmuş bir kişi, zaman içerisinde emekliliğe uyum sağlayamaması ya da ekonomik zorluklar nedeniyle tekrar çalışmaya yönelebilmektedir. Şeklin en sağında görülen erken emeklilik ve yeniden çalışma yerine, mevcut işinden zamanında emekli olmayı tercih eden ve sürekli olarak emeklilik yaşamına yönelen kişiler için emekliliğe uyum süreci başlamaktadır. Pek çok erken emeklilik kararı gönüllü ve bilinçli biçimde alınmasına rağmen, aynı zamanda erken emeklilik uzun süreli olarak işten çıkarılmış ve tekrar doyurucu bir iş bulma olasılığı düşük kişiler için tek alternatif olabilir.

 Feldman’ın yaklaşımında emeklilik kararını etkileyen faktörler Tablo 2’de sınıflandırılmıştır:

Kaynak: Feldman, 1994: 291’den derlenmiştir.

Tüm bu faktörler erken emekliliğe karar vermenin çok değişkenli bir süreç olduğunu göstermektedir. Bireysel faktörlerden cinsiyet, medeni durum, eşin çalışma durumu ve ekonomik kazancı erken emekliliğe karar verme aşamasında etkili faktörlerdir. Buna göre kadınların, evli olanların ve eşi çalışanların erken emekliliğe karar verme, köprü istihdama (emeklilik sonrası kısmi süreli veya diğer esnek çalışma biçimleriyle çalışmaya) yönelme eğilimlerinin ve tam süreli emekliliğe eğilimlerinin yüksek olacağı var sayılmaktadır. Yine sağlık durumundaki bozulma ile bireyin çalışma süresi ve işsizlik deneyimlerine de bağlı olarak, iş çalışma ve emeklilik olgularına ilişkin tutumları erken emeklilik kararında etkili olabilecek bireysel faktörlerdendir.

İkinci faktör grubunda görülen bireyin fiziksel, sosyal ve entelektüel becerilerinin artık işgücü piyasasında sektörel özelliklere göre değişen nitelik talebini karşılamayacak kadar gerilemiş ise ve yaşlılara karşı ayrımcı uygulamaları söz konusu ise erken emekliliği tercih etme olasılığı yüksek olacaktır. Burada tercih daha çok gönülsüz emeklilik biçiminde değerlendirilebilir. Ayrıca birincil işgücü piyasasında yer alan bir çalışanın elde ettiği ücret ve iş güvencesi, ikincil işgücü piyasasında daha düşük ücretle ve güvencesiz istihdam edilen bir çalışana göre erken emekliliğe karar vermesini ve köprü istihdama yönelip yönelmemesini etkileyen önemli değişkenlerdir. İkincil işgücü piyasası koşullarında çalışma düşük ücret ve düşük emeklilik aylığı nedeniyle erken emeklilik kararını olumsuz etkiler. Mevcut ücreti ve dolayısıyla

emekli olduğunda hak kazanacağı emekli aylığı yüksek olanlar, düşük ücretli ve aylıklılara göre erken emekliliği daha çok tercih edebilecektir. Ayrıca bu grupta yer alanlar, emeklilikten sonra ekonomik nedenli köprü istihdam olanakları ile ilgilenmeyebileceklerdir. Burada bireyin erken emeklilikten sonra esnek çalışma
biçimlerinden birini tercih ederek çalışmaya devam etmesi veya kendi işini kurması yine diğer bireysel ve dışsal faktörlerle birlikte işgücü piyasası koşullarına bağlıdır.

Örgütün sunduğu ekonomik ve sosyal olanaklar ile erken emekliliğe teşvik programları ve yaşlı çalışanlar için getirilen esnek çalışma uygulamaları bireylerin erken emeklilik kararlarını etkileyebilecek örgütsel faktörlerdendir. Makro ekonomik göstergelerdeki belirsizlik, enflasyon, geçim sıkıntısı, sosyal güvenlik haklarında gerileme, aylıkların yetersizliği erken emeklilik kararını olumsuz etkileyebilecek dışsal faktörler olarak değerlendirilmektedir.

Feldman’ın erken emeklilik karar ağacı modeli, emeklilik kararında etkili olan faktörler bakımından daha önceki modellerle benzerlik göstermekle birlikte, bireyin emeklilikten sonraki çalışma tercihlerini de içermesi bakımından diğer modellerden farklılıklar taşımaktadır.

4.1.5. İtici ve Çekici Faktörler Modeli

Bireyin emeklilik kararını etkileyen faktörler bu modelde “itici ve çekici faktörler” olarak biçimlendirilmiştir. İtici faktörler, bireyleri emekli olmaya sevk eden olumsuz iş yaşamı ve iş dışı koşulları içermektedir. Örneğin kişinin sağlığının bozulması, işinde verimsizleşmesi, işinden zevk almaması gibi olumsuzluklar

emekliliğe doğru bireyi iten etkiler yaratmaktadır. Çekici faktörler ise boş zaman aktiviteleri ve hobileri sürdürme isteği gibi bireyleri emekli olmaya teşvik eden olumlu etkenleri ifade etmektedir.

Tablo 3: Emeklilik Kararında İtici ve Çekici Faktörler

Kaynak: Shultz vd., 1998: 50-51’den uyarlanmıştır

Tablo 3’te emeklilik kararını etkileyen itici ve çekici faktörlere örnekler görülmektedir. Ayrıca modele göre emeklilik gerçekleştikten sonra itici ve çekici faktörler emeklinin yaşamını olumlu ve olumsuz biçimde etkilemeye devam etmektedir (Shultz vd., 1998: 45-46).

Shultz vd.(1998), erken emekliliğe bireylerin gönüllü veya gönülsüz olmalarında, itici faktörlerin etkisinin çekici faktörlerin etkisinden daha güçlü olacağını varsaymışlardır. Araştırma bulgularına göre emekliliğe gönüllü olmayanların emeklilik kararlarını en çok etkileyen faktör sağlık sorunları yaşamaları, gönüllü olanların ise “başka şeyler yapma” istekleridir. Ayrıca emekliliğe kendi istekleriyle karar verenler eterli finansal durumları nedeniyle çalışmaya ihtiyaç duymadıklarını belirtmişlerdir (Shultz vd., 1998: 50). Emeklilik sonrası dinlenme isteği, eşle zaman geçirme ve baskıdan uzak olma gönüllü emekliliği en çok etkileyen faktörler olarak tespit edilmiştir. Buna göre emeklilikte gönüllüğü çekici faktörler sağlamaktadır. İş temposu ve baskıdan uzak olmayı tercih edenler, dinlenme ihtiyacı içinde olanlar, eşle, çocukları ve torunlarıyla daha fazla zaman geçirmek isteyenler, çeşitli hobileri olup

bu hobilerle ilgilenmek isteyenler, çeşitli toplumsal gönüllü faaliyetler gerçekleştirmek isteyenler, seyahat etmek isteyenler, bu nedenlerden bir veya birkaçından dolayı gönüllü bir emeklilik kararı alabilirler. Modele göre gönüllü alınmış bu karar, emeklilik sonrası yaşamda doyum düzeylerinin, planlanan, tasarlanan faaliyetler
sayesinde yüksek olasını sağlar. Modelde ortaya konulan bu iddianın, planlanan faaliyetlerin gerçekleştirilebilmesine bağlı olduğu düşünülmektedir. Aksi takdirde emeklilik kararı gönüllü biçimde alınmış olsa bile, planlananların gerçekleştirilmesine engel olabilecek kötü sağlık durumu, yetersiz gelir gibi koşullar yaşam doyumunun düşmesine neden olacaktır.

Emeklilik kararı bireyin kendisinden ve ailesinden kaynaklanan itici faktörlerin etkisi ile alınmış ise bu kararın gönülsüz bir emeklilik olacağı kuşkusuzdur. Bu durumda itici faktörleri kendi içinde iş ve iş dışı yaşama dair olanlar biçiminde ayırmakta fayda vardır. Çünkü örneğin elverişsiz sağlık nedeniyle veya aile bireylerinden birinin bakım ihtiyacı nedeniyle emeklilik kararı almış bir kişi için aslında emeklilik tam olarak istenmeyen veya beklenmeyen bir zamanda, gönülsüz biçimde gerçekleşen bir olay olacaktır. Oysa işle ilgili elverişsiz koşullar veya sağlığın işten kaynaklanan nedenlerle bozulması gibi itici faktörler söz konusu olduğunda emeklilik bir kurtuluş yolu olarak değerlendirilebilir. Bu durumda iş ve iş ortamına ilişkin itici faktörlerin daha çok gönüllü bir emeklilik kararına, bireyin kendi öznel yaşantısı ile ilgili itici faktörlerin ise daha çok gönülsüz bir emeklilik kararına neden olması beklenebilir.